Evlija Čelebija o Bošnjacima

Evlija je danas poznato ime, kako u svijetu, tako i kod nas. Da ironija bude veća, Evlija je poznatiji i proučavaniji na Zapadu, kome je posvećen manji dio njegovog Putopisa, dok je u muslimanskim zemljama, čije opise obuhvata većina njegovog Putopisa, proučavan, ali ne sa toliko žara koliko u zapadnom dijelu svijeta. Primjera radi, zadnji stručni članak o Evliji Čelebiji u Bosni je objavljen davne 1988. godine.

Piše: Jusuf Džafić

Zasigurno jedna od ličnosti koja je obilježila osmansku historiju XVII stoljeća, a time i bosansku historiju spomenutog razdoblja, jeste Evlija Čelebija, najznačajniji osmanski putopisac, pisac Sejahatname, a bez dvojbe i jedan od najvećih svjetskih putopisaca.

O njemu i njegovom Putopisu je 1815. godine Joseph von Hammer, austrijski diplomata i istaknuti osmanolog, kazao, između ostalog, i ovo:

I danas u osmanskoj književnosti postoji jedno statistički i geografski značajno djelo, koje dosad Evropi nije poznato čak ni po imenu. To se djelo ne može naći ni u knjižarama ni u javnim bibliotekama. Međutim, ono se može ubrojiti među najznačajnija djela turske književnosti. To je putopis Evlije Čelebije, učenog Turčina i praktičnog poslovnog čovjeka, koji je, gonjen stalnom ljubavlju za putovanja, u toku četrdeset godina prošao uzduž i poprijeko daleke zemlje Osmanskog carstva od vlade Murata IV do sultana Mehmeda IV, i u dubokoj starosti sastavio putopis i dnevnik svojih doživljaja.

Evlija je danas poznato ime, kako u svijetu, tako i kod nas. Da ironija bude veća, Evlija je poznatiji i proučavaniji na Zapadu, kome je posvećen manji dio njegovog Putopisa, dok je u muslimanskim zemljama, čije opise obuhvata većina njegovog Putopisa, proučavan, ali ne sa toliko žara koliko u zapadnom dijelu svijeta. Primjera radi, zadnji stručni članak o Evliji Čelebiji u Bosni je objavljen davne 1988. godine.

Stoga, zapitajmo se. Koliko, ustinu, znamo o Evliji Čelebiji, posebice o njegovim putovanjima po Bosni i drugim bošnjačkim krajevima, njegovom službovanju kod uglednih Bošnjaka Osmanskog carstva, njegovim opisima građevina koje su naši zemljaci podizali u ime Božije širom Osmanskog carstva? U ovom radu mi imamo samo jedan cilj: Predstavljanje Evlije Čelebije i njegov odnos sa Bošnjacima toga doba.

Evlijina biografija

Evlija ibn Derviš Mehmed Zilli, kako glasi njegovo puno ime, rođen je 1611. godine u imućnoj i uglednoj stanbulskoj porodici porijeklom iz Kutahije. Otac mu je bio starješina sultanovih zlatara. Mati mu je abhaskog porijekla i rodica je velikog vezira Melek Ahmed-paše, namjesnika u Bosni (1659-1660) i Rumeliji (1660-1662). Upravo zahvaljujući njemu Evlija će proputovati Bosnu i Ugarsku.

U rodnom gradu Evlija je pohađao osnovnu školu (mekteb), a onda medresu šejhu-l-islama Hamid-efendije, da bi na kraju 1636. godine bio primljen na Enderun, dvorski univerzitet, gdje je proveo dvije godine. Imao je dosta učitelja, od kojih posebno ističe Derviša Omer Pišuvaja, te Evliju Mehmed-efendiju, njegovog glavnog učitelja pred kojim je jedanest godina izučavao nauke, i naučio, između ostalog, napamet Kur'an i pravilno učenje Kur'ana na sedam kiraeta. Takođe, izučio je i zlatarski zanat od svog oca Derviš Mehmeda.

Evlija je, dakle, bio visoko obrazovan, kurra hafiz. Bio je i izvrstan karija (učač Kur'ana), što je i bio povod njegovog dolaska na dvorsko sveučilšte. No, Evlijina radoznala priroda mu nikad nije dozvolila da se skrasi na jednom mjestu; Prihvati se neke činovničke ili alimske pozicije i izgradi karijeru ili se pak upusti u detaljnije izučavanje nauka, tako da je već 1630. godine preduzeo prva putovanja – tada počinje da piše svoj Putopis, a od 1640. godine nalazimo ga skoro stalno u pokretu. Smrt ga je zatekla u Kairu 1682 ili 1685. godine, gdje se bio skrasio zadnjih godina svoga života, kompletirajući rukopis svoga putopisa koga je nazvao Sejahatnama.

Govorio je turski, arapski i perzijski jezik, a postoje indicije da je posjedovao pasivno znanje još nekoliko jezika. Volio je slobodan i nezavisan život, što ga je spriječilo da se skući i osnuje porodicu. Imao je izvrstan osjećaj za lijepo; Pa ne treba da čudi da je bio izvrstan kaligraf i crtač. Volio je pravdu, a mrzio nepravdu, te je imao običaj da sa ironijom i satirom izvrće poroke tadašnjeg osmanskog društva, koje je već pokazivalo elemente raspada. Poznavao je dosta uglednih i visokopozicioniranih ljudi svoga doba, među kojima i brojne Bošnjake (npr. Ibrahim-pašu Počiteljca), što mu je omogućilo da kao dio svite dotičnih osoba dosta proputuje, bude svjedok važnih historijskih događaja; pa čak i ratuje na strani osmanlijske u Vlaškoj, Moldaviji, Ukrajini; Poljskoj, Rusiji, Kavkazu, Iraku; Perziji. Tako u ratovima u Ugarskoj, Bosanskom ejaletu (osmanskoj Hrvatskoj, Slavoniji, Dalmaciji, Bosni, Hercegovini, Sandžaku), Kritu, Erdelju nalazimo ga zajedno sa bosanskim jedinicama. Treba spomenuti da se Evlija, pored službeničkih dužnosti, kao što su dužnosti mujezina (kao kod Bošnjaka Murteza-paše), nadzornika pokrivača (kisve) Kabe u Kairu (isto kod Bošnjaka Ibrahim-paše Počiteljca), glasnika (kao kod Bošnjaka Ibrahim-paše Počiteljca), poslanika (kao kod Bošnjaka Mehmed Suhbrab-paše u Dubrovniku), vojnika (kao kod Bošnjaka Jusuf-paše Maškovića), bavio i trgovinom.

Proučavanje Evlije Čelebije i njegovog Putopisa u svijetu do danas i kod nas do 50-ih

Malo je poznato da je Evlija ubrzo nakon svoje smrti bio zaboravljen, što i ne treba da čudi, s obzirom na sveopći raspad osmanskog društva. Takvo je stanje potrajalo sve do 1804. godine kada je Evliju ponovo “pronašao” već spomenuti Joseph von Hammer (1774-1856), tačnije pronašao prva četiri toma Putopisa. Isti je objavio prve dijelove iz Putopisa 1815. godine, a zatim i izdao skraćeni prijevod prva dva toma: prvi tom 1834. godine, odnosno 1848. godine, a drugi 1850. godine (Joseph von Hammer, Narrative of Travels in Europe, Asia and Africa in The seventeenth Century by Evliya Efendi, Oriental Translation Fund for Great Britain and Ireland, London, sv. 1 u dva dijela 1834, 1848, sv. 2, 1850). Od tada, intezivira se pročavanje života i djela Evlije Čelebije, pogotovo nakon izlaska svih deset svezaka Sejahatname na originalnom osmanskom turskom jezikom (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Ikdam, Istanbul, 1896-1900, sv. 1-6, Türk tarih encümeni kurumu, Istanbul, 1928, sv. 7-8, Ma'arif Vekaleti, Istanbul, 1935, sv. 9, 1938, sv. 10.), koje izlaze u dosta velikom vremenskom razmaku (1896-1938). Do danas, dijelovi Sejahatname su prevođeni na skoro dvadeset jezika, a broj radova koji se bave Evlijom Čelebijom i njegovom Sejahatnamom prelazi 700 (Dankoff- Tezcan, An Evliya Çelebi Bibliography). Dočim, i povrh svega toga, ni do dan-danas nemamo ni jedan prijevod cijele Sejahatname sa osmanskog turskog na neki strani jezik.

Treba napomenuti da, uprkos svjetskoj slavi, ni do dan danas ne postoji biografska studija koja se podrobno bavima detaljima Evlijinog života, te mjestu Evlijinog života i djela u širem kontekstu osmanske historije. Doduše; Postoje studije koje predstavljaju značajan doprinost na tom polju, kao što je klasičan pregled Evlijinog života i djela iz pera Baysuna (1947), te neke studije novijeg datuma, kao što su studije sljedećih pisaca: İlgürela (1995), Dankoffa (2002) , Kreisera (2005), Tezcana (2009). Veliki pomak na polju izučavanja Evlijine biografije predstalja monografija Dankoffa (Robert Dankoff, Ottoman Mentality.The World of Evliya Çelebi, Brill, Leiden-Boston, 2006), koja, iako se prvenstveno bavi proučavanjem Evlijinog mentaliteta i pogleda na svijet, ipak ima i biografski karakter, te time predstavlja prvu Evlijinu biografiju u formi knjige. Treba spomenuti da je Dankoff, u saradnji sa Kreiserom, dao i najbolji prikaz bibliografije o Evliji Čelebiji (Materialien zu Evliya Çelebi II (uključuje: A Guide to the Seyahat-name of Evliya Çelebi and Bibliographie raisonnée, Leiden, Brill, 1992). S obzirom da je djelo napisamo prije dvadesetak godina, a da je broj bibliografskih jedinica koje se godišnje objavljuju o Evliji ogroman, autor je pristupio ažuriranju, tako da smo prošle godine imali treće izdanje ove bibliografije o Evliji – ovaj put iz pera Dankoffa i Tezcana na stranici Univerziteta Bilken u Ankari (Roberta Dankoff-Semih Tezcan, An Evliya Çelebi Bibliography, www.bilkent.edu.tr/~ tebsite/evliya.pdf, 16.11.2013, 20:45).

Nije trebalo dugo da prođe od izlaska prvih šestih svezaka Sejahatname (1896-1900), a da se i naši domaći pisci zainteresuju za Evlijin Putopis, poglavito za ona poglavlja koja opisuju naše prostore. Tako je Pavo Jazvo već 1902. godine preveo nekoliko odlomaka iz petog sveska koji se odnose na Hrvatsku i objavio ih u mostarskom tjedniku Osvit (Stjepan Al Jablanović Evlija Čelebi, Osvit, 5/1902, br. 66-70, 74-80, 82, 83, 85-87). Potom Dimitrije Čohadžić u Spomeniku Srpske akademije nauka objavljuje prijevod jednog dijela Evlijinih putovanja po našim zemljama (Dimitrije S. Čohadžić, Putopis Evlije Čelebije o srpskim zemljama u XVII veku, Spomenik SAN-a, 41/1905, 1-34), tj. putovanje od Edirna do Beograda, od Beograda do Sarajeva, od Banja Luke do Skoplja i od Novog Brda do Smedereva. Onda dolazi i prvi prijevod nekog Bošnjaka, pošto Sejfuddin Kemura u Glasniku Zemaljskog muzeja 1908. godine objavljuje prijevod svih onih poglavlja Evlijine Sejahatname koji se odnose na opis Bosne i Hercegovine (Sejfuddin Kemura, Iz Sejahtname Evlije Čelebije, Glasnik Zemaljskog muzeja u BiH, 20/1908, knj. 2, 183-202, knj. 3, 289-342). Isti autor je kasnije (1916) u svojoj zbirci turskih izvora za istoriju Prvog srpskog ustanak donio u skraćenom prijevodu Evlijine opise nekih mjeseca Bosne, ali i Srbije (Višegrad, Rudo, Novi Pazar, Čajniče, Pljevlja, Foča, Prijepolje, Užice, Beograd, Avala) (Ibid., Prvi srpski ustanak pod Karađorđem od godine 1219/1804 do godine 1279/1862, Sarajevo, 1916, str. 167, 177, 181, 185, 186, 207, 208, 341, 366, 397). Nažalost, gore spomenuti prijevodi, i pored toga što su prijevodi sa originala, ne zadovoljavaju stručne kriterije, pošto nisu opskrbljeni potrebnim komentarima i napomenama.

Onda se u Godišnjici Nikole Čupića (1910-1912) pojavljuje prijevod Jovana Radonića, koji sadrži opise mnogih jugoslovenskih krajeva, kao i opise mađarskih krajeva koji su bili nekada naseljeni Bošnjacima, ali i potrebne komentare i napomene u kojima je izvršeno lociranje određenih geografskih imena i identificiranje izvjesnih ličnih imena (Jovan Radonić, Putovanja Evlije Čelebije po srpskim i hrvatskim zemljama, Godišnjica Nikole Čupića, 29/1910, 33-101, 30/1910, 259-291, 31/1912, 233-297). No, s obzirom da nije pitanju izravni prijevod sa originala, već sa mađarskog prijevoda autora Imrea Karacsona, koji se i sam nije mnogo trudio da dešifruje geogafske nazive, pogotovo one koji su posljedica brojnih štamparskih grešaka u originalu, Radonićeva obrada je puna grešaka. Nakon desetak godina zastoja, pojavljuje se prijevod svih dijelova iz pete knjige Sejahatname vezanih za jugoslovenske krajeve iz pera Mehmed Remzi Delića (1921-1922), objavljen u nastavcima u sarajevskom nedjeljniku Domovina (Mehmed Remzi Delić, Iz putopisa Evlije Čelebije, Domovina, 2/1921, br. 43-125, 3/1921, br. 12-61), a mnogo kasnije (1948) republiciran kao jedan članak (Ibid., Istoriski časopis Istriskog instituta Srpske akademija nauka, 1/1948, 105-131). Time su prevedeni neki djelovi koji nisu dotada bili prevođeni (npr. sjeverna Dalmacija). Zatim imamo parafraziranje Evlijinog opisa Sarajeva koje nam donosi Alija Kadić (1927) u listu Gajret (Alija Kadić, Sarajevo prije 270 godina (po Evliji Čelebiji), Gajret 11/1927, br. 7-8), pa prevodilački rad Gliše Elezovića objavljen u Glasniku Jugoslovenskog profesorskog društva (1931), Glasniku Istoriskog društva u Novom Sadu (1931), Beogradskim opštinskim novinama (1932), Zborniku Skopskog naučnog društva za istoriju Južne Srbije i susjednih oblasti (1935) i Istorijskom časopisu Istoriskog instituta SAN-a (1948). Iako predstavlja napredak, s obzirom na dotadašnje prijevode, ipak ima dosta grešaka, prouzrokovanih uglavnom nedovoljnim autorovim poznavanjem islama i islamske kulture i civilizacije (Gliša Elezović, Iz putopisa Evlija Čelebije, 1931-35, 4, 308-14, 455-60; 5, 79-86; 6, 351-55; 7, 304-11; 8, 101-11; Ibid., Evlija Čelebija o Beogradu, Beogradske opštinske novine (BON), 50/1932, br. 1, 45-55; Ibid., Povratak Evlija Čelebije iz Erdelja u Beograd. Njegov opis grada Avale, BON, 50/1932, br. 7, 448-450; Evlija Čelebija o Skoplju, Zbornik Skopskog naučnog društva za istoriju Južne Srbije i susjednih oblasti, 1935, sv. 1, 311-325; Ibid., Iz putopisa Evlija Čelebije, Istorijski časopis Istoriskog instituta SAN, sv. ¸1, 1948, 105-131; Ibid., Njegov put iz Beograda u Hercegovinu, Istorijski Časopis, 1948, 1, 105-31). Elezović objavljuje i članak (1931), u kojem na osnovu podataka iz Sejahatname dao pregled Evlijine biografije (Ibid., Evlija Čelebija (svetski putnik i putopisac), Srpski književni glasnik, 34/1931, br. 7, 515-528). Inače, ovo je prvi samostalni članak kod nas koji tretira njegovu biografiju. Negdje kad je Elezović započinjao svoj prevodilački rad, Fehim Spaho objavljuje dva članka: u prvom donosi prijevod Evlijinog opisa vilajeta Zrinskog, dok se u drugom osvrće na “Hrvate” u Sejahtnami (Fehim Spaho, Evlija Čelebija kod Zrinskog, Napredak, kalendar za 1932, 58-66; Ibid., Hrvati u Evlija Čelebijinu putopisu, Hrvatsko Kolo, 13/1932, 41-50). Zanimljivo kako Spaho pokušava da dokaže da Evlija pod bošnjačkim jezikom i jezikom bošnjačkog naroda misli na hrvatski jezik.